Zgodnie z ustawą o referendum lokalnym, mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego – np. miasta, jako członkowie tej wspólnoty mają prawo do wyrażenia w drodze głosowania swojej woli w sprawach istotnych dla danej społeczności, w tym także w kwestii odwołania władz samorządowych. To uprawnienie jest elementem kanonu praw obywatelskich i stanowi jedną z istotnych cech demokracji obywatelskiej.

W polskiej kulturze politycznej przyjęło się ogłaszać referenda lokalne w tylko rzeczywiście ważnych i drażliwych społecznie sprawach, co wynika bezpośrednio z ustroju demokracji przedstawicielskiej – po to w wyborach samorządowych wybieramy burmistrza i radnych, aby to oni przez pełną kadencję podejmowali decyzje dotyczące zarządzania miastem, biorąc za to jednocześnie odpowiedzialność. Co więcej, wybrani na czteroletnią kadencję powinni mieć odpowiedni czas na realizacją swoich programów wyborczych.

Co jednak zrobić, gdy władze lokalne zawodzą swoich mieszkańców? Co, gdy ich działania stają się niegospodarne? Co, gdy lokalny polityk – posiadający wpływ na instytucje samorządowe, np. szkoły, czy ośrodki kultury – kompromituje się w oczach swoich wyborców zachowaniem sprzecznym z powszechnie obowiązującymi normami moralnymi? Powodów do poważnego rozważenia odwołania lokalnych władz może być zresztą więcej – przykładów mogą dostarczyć doświadczenia mieszkańców Łodzi, Olsztyna, czy Częstochowy.

Ponieważ cztery lata kadencji burmistrza i radnych to relatywnie długi okres ustawodawca postanowił stworzyć swego rodzaju wentyl bezpieczeństwa, który pozwala na odsunięcie od władzy polityków, którzy stracili zaufanie społeczności lokalnej. Ów wentyl bezpieczeństwa to właśnie referendum w sprawie odwołania władz samorządowych.

Aby jednak nie korzystać z tego narzędzia zbyt pochopnie i nie narażać miasta na nieuzasadnioną destabilizację władzy, przeprowadzenie referendum wymaga zgromadzenia poparcia co najmniej 10% uprawnionych do głosowania mieszkańców, co więcej aby wynik takiego referendum był wiążący musi wziąć w nim udział co najmniej 3/5 liczby wyborców, którzy uczestniczyli w wyborze odwoływanego organu. Dla jeszcze dalej posuniętego zabezpieczenia miasta przed potencjalną destabilizacją wywoływaną kolejnymi referendami wprowadzono zasadę, że wniosek o odwołanie władz moz?e zostac? złoz?ony po upływie 10 miesięcy od dnia ich wyboru albo 10 miesie?cy od dnia ostatniego referendum w sprawie jego odwołania i nie póz?niej niż na 8 miesięcy przed zakończeniem kadencji.

Mamy zatem dobrze skonstruowaną instytucję systemową, która z jednej strony gwarantuje obywatelom ich prawa obywatelskie, w tym przede wszystkim możliwość wyboru i zmiany władzy, a jednocześnie nie naraża jednostki samorządowej na niepotrzebne turbulencje wywoływane przez niewielkie grupy kontestujących rzeczywistość obywateli.

dr Olgierd Annusewicz,
politolog, Ośrodek Analiz Politologicznych UW

„